POWÓDŹ
Lekcja z przeszłości ostrzeżeniem dla przyszłości

    Straty powodziowe na świecie stale rosną - niezależnie od podejmowanych w wielu krajach działań. Dobrym przykładem są Stany Zjednoczone (rys.1), które przez kilkadziesiąt lat zainwestowały miliardy dolarów w budowę zbiorników i obwałowań, a straty są coraz większe.

Rys. 1. Straty powodziowe w USA w XX wieku

    Wysokie wezbranie wywołane intensywnym opadem samo w sobie jest zjawiskiem naturalnym, powodzią staje się dopiero wtedy, kiedy na swojej drodze spotyka ludzi, domy oraz obiekty przemysłowe i gospodarcze. Systematycznie zmienia się również struktura zagospodarowania terenów zalewowych - buduje się na nich coraz więcej obiektów o wyższej niż dawniej wartości inwestycyjnej. Pokazują to statystyki zniszczeń w Polsce z powodzi w 1997 roku i z powodzi w 1934. Powierzchnia zalanych gruntów ornych przed 60 laty wynosiła ok. 250 tys. hektarów, a w 1997 była dwukrotnie większa, ale ilość domów uszkodzonych lub zniszczonych w 1997 roku była trzy i pół razy większa, ilość uszkodzonych mostów 38 razy większa, a długość zniszczonych dróg 140 razy większa. W wielu obszarach Polski zmiany w użytkowaniu ziemi, skutkujące rozwojem obszarów zurbanizowanych, sięgają 50%.
    Skutki powodzi w lipcu 1997 roku z jednej strony uzmysłowiły skalę tego problemu, z drugiej zaś przyspieszyły działania dla jego pełnej identyfikacji oraz przygotowania etapowego rozwiązania. Przyczyniły się do tego także inne czynniki i działania, np.:

• Determinacja gminnych władz samorządowych w zakresie oceny poziomu zagrożenia oraz poszukiwania środków dla jego obniżenia, wsparta lub inicjowana przez władze wojewódzkie.
• Realizowany w ramach kredytu Banku Światowego (umowa nr 4264 POL) "Projekt Likwidacji Skutków Powodzi z lipca 1997 roku". Decyzją wspólną - amerykańskiej i polskiej strony - dokonano ustaleń, iż poważna część środków zostanie przeznaczona na opracowanie kompleksowego programu osłony przed powodzią zlewni, wspartego stosownym systemem monitorowania i prognozowania zagrożenia oraz systemem ostrzegania i reagowania na powódź, a także system prewencji. Ten ostatni system dedykowany jest gminom miejskim i wiejskim.

    Przyczyny obecnego, wysokiego poziomu zagrożenia powodzią w dorzeczu górnej Wisły

    Istniejące uwarunkowania geograficzne, klimatyczne i hydrologiczne sprzyjają szybkiemu i intensywnemu spływowi wód opadowych, który jest przyczyną osuwisk i spływów części zboczy oraz wysokich wezbrań w rzekach, a w konsekwencji związanych z nimi powodzi. Ponadto:

• Intensywna zabudowa terenów przylegających do dolin rzecznych, a w Polsce południowej także samych dolin i koryt rzecznych (tak!) oraz stoków dorzecza, prowadzących okresowe potoki, doprowadziła do poważnego wzrostu zagrożenia powodziowego. Aktualny, rozwijany latami, często w sposób niekontrolowany, stan osadnictwa w dorzeczu górnej Wisły jest faktem.
• Małopolska to w ok. 50% tereny wiejskie i rolnicze charakteryzujące się rozdrobnieniem gospodarstw w stopniu nie występującym nigdzie więcej w Polsce. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego nie przekracza tutaj 4 ha. Struktura rolnictwa na Podkarpaciu stanowi akademicki przykład "szachownicy". Te fakty skutkują także wysokim stopniem erozji gleb, związanym z intensywnym spływem powierzchniowym w okresie wezbrań oraz "dojściem" zabudowy gospodarczej do brzegu rzeki, ułatwionym przez permanentny brak stosownych przepisów ograniczających i trudnością w pozyskiwaniu terenów pod budowę ochronnej infrastruktury hydrotechnicznej, w tym przede wszystkim zbiorników retencyjnych.
• Historyczne uwarunkowania obecnego stanu w zakresie poziomu zagrożenia powodziowego i jego przyczyn sięgają ostatnich stu, stu pięćdziesięciu lat. Jest to okres złożonej historii naszej państwowości, zasadniczo odmiennej od historii krajów o ustabilizowanej sytuacji politycznej, która miała istotny wpływ na sytuację gospodarczą i ekonomiczną. W czasie gdy my dobijaliśmy się bezskutecznie o realizację podejmowanych działań i projektów z zakresu gospodarki wodnej, inne kraje europejskie (np. Niemcy, Szwajcaria) stworzyły bazowy, skuteczny system ochronny przed powodzią. Nasz stan infrastruktury przeciwpowodziowej (zbiorniki retencyjne, obwałowania, poldery i inne) jest niewystarczający, a istniejące obiekty często nie odpowiadają wymaganym standardom (patrz rys. 2).

Rys. 2. Przyczyny przerwania wałów przeciwpowodziowych w Polsce

Przyjęta strategia ochrony przed powodzią

    Obok koniecznego, dla ograniczenia rozmiarów powodzi, rozwinięcia infrastruktury technicznej poprzez budowę zbiorników retencyjnych, polderów, wałów przeciwpowodziowych i innych budowli hydrotechnicznych przyjęto, biorąc pod uwagę doświadczenia zachodnie, że podstawą ochrony są działania nietechniczne, oparte na:

1. zmianie stosowanej dotąd filozofii "reagowanie na powódź" na filozofię "przygotowanie do powodzi",
2. ocenie skuteczności analizowanych metod zabezpieczających na podstawie kryterium "zmniejszanie strat powodziowych", a nie stosowanego dotąd najczęściej kryterium "obniżania wielkości powodzi".

Rz. Soła, m. Rajcza - 11.07.1977 r. Zerwany prawy brzeg, zniszczona ulica i domy mieszkalne

Elżbieta Nachlik