NASZA POLITECHNIKA

Andrzej Kadłuczka

Konferencja Konserwatorska "Kraków'2000"

    Ponad 35 lat temu, na II Kongresie Architektów i Techników Konserwatorów w Wenecji powstał dokument, który do dziś jest znany pod nazwą Karty Weneckiej.
    Ten kilkustronicowy zaledwie dokument stał się swoistym "katechizmem" dla wszystkich, którzy zajmują się ochroną zabytków architektury i urbanistyki. Karta Wenecka definiowała używane już wcześniej terminy konserwacja czy restauracja, ale wprowadziła też absolutną nowość - miejsce historyczne, która obszar ochrony ze sfery materialnych dóbr kultury przeniosła w sferę dóbr niematerialnych, bo w gruncie rzeczy miejsce zabytkowe tak właśnie należy rozumieć.
    Przez minione 35 lat Karta Wenecka wciąż trwała, urastając sama w sobie do rangi monumentu nowoczesnej myśli konserwatorskiej.
    Ale przecież czas nieubłaganie biegnie naprzód i przynosi wciąż nowe zmiany, nie tylko w środowisku w którym żyjemy, ale także w naszej świadomości i mentalności. Staliśmy się świadkami, a może i udziałowcami groźnej dychotomii: dziedzictwo kultury, które winniśmy chronić i rozwój cywilizacyjny - nieunikniony, ale stanowiący często dla tego dziedzictwa realne niebezpieczeństwo.
    Wszakże i to dziedzictwo stawia bariery dla rozwoju.
    Czy pomiędzy ideą ochrony dziedzictwa a naturalnymi potrzebami rozwoju musi istnieć wyłącznie konfliktowa relacja?
    Trzy lata temu zrodziła się myśl podjęcia szerokiej, poważnej międzynarodowej dyskusji na te tematy. Nie tylko zbliżająca się, symboliczna data 2000, ale przede wszystkim ich aktualność i pilna potrzeba wypowiedzi wobec nowych wyzwań cywilizacyjnych, stały się zapewne powodem, dla których inicjatywa IHAiKZ WA PK spotkała się z tak szerokim oddźwiękiem w europejskich uczelniach i instytucjach działających na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego.
    Krakowski pomysł ujęty w ramy Międzynarodowej Konferencji Konserwatorskiej i wpisany w program Festiwalu Kraków 2000 polegał na wspólnej organizacji przez naszych krajowych i zagranicznych partnerów serii seminariów, dyskusji panelowych, sympozjów i spotkań ekspertów - a odbyło się tych spotkań w Polsce i krajach europejskich kilkadziesiąt - których intelektualny potencjał uczestników miał stanowić podstawę do formułowania wniosków i założeń dokumentu końcowego Konferencji.
    Tak więc w preambule Karty Krakowskiej 2000 jest mowa o procesie budowy Nowej Europy, charakteryzującej się różnorodnością kulturową i pluralizmem wartości, która za fundament przyszłego rozwoju pragnie widzieć dziedzictwo materialne i intelektualne przeszłości.
    Politechnika Krakowska (Wydział Architektury) oraz uniwersytety w Wenecji, Gandawie, Valadolid i Budapeszcie wraz z Centrum Międzynarodowym Citta d`Aqua i Miastem Wenecja zrealizowały w ramach Konferencji program finansowany przez Radę Europy "I Principi del Restauro per la Nuova Europa" (Zasady Konserwacji dla Nowej Europy), który stworzył merytoryczne podstawy dla przygotowania Końcowej Sesji Plenarnej Konferencji Kraków 2000 w dniach 23-26 października 2000 roku z głównym tematem "Dziedzictwo kulturowe fundamentem rozwoju cywilizacji".

Teatr im. J. Słowackiego. Otwarcie Konferencji Konserwatorskiej "Kraków 2000"

    Obrady toczyły się w czterech grupach roboczych: a) Nowa filozofia ochrony dziedzictwa (teoria i generalne pryncypia, systematyka, terminologia, problemy prawno-ekonomiczne, zarządzanie, problemy rynku, edukacja i kształcenie), b) Dziedzictwo architektoniczno-urbanistyczne i współczesny rozwój (zabytki archeologiczne, zabytki architektury, urbanistyczne zespoły i miejsca historyczne), c) Dziedzictwo jako element ochrony ekosystemu kulturowego (historyczne miasta i wsie, zabytkowe parki i ogrody, percepcja i ochrona kulturowego krajobrazu i środowiska), d) Nowe techniki i technologie w ochronie dziedzictwa (problemy inżynieryjno-budowlane, materiałowo-technologiczne, ochrona zabytków ruchomych i elementów wystroju).
    Wśród ponad 150 zgłoszonych uczestników licznie reprezentowane były środowiska konserwatorskie m.in. z: Korei Płd., Indii, Pakistanu, Turcji, Malty, USA, Kanady, Niemiec, Włoch, Francji, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Hiszpanii, Węgier, Słowenii, Ukrainy, Białorusi, Rumunii, Egiptu, Chorwacji.
    80 wygłoszonych referatów, blisko 200 słuchaczy z całej Polski ze znaczącym udziałem młodzieży akademickiej - to miara zainteresowania krakowskim wydarzeniem roku 2000.

Wawel. Ogłoszenie "Karty Krakowskiej"

    Często usłyszeć można pytanie: "jakie znaczenie może mieć ten dokument w praktyce i czy jest on obowiązującym aktem prawnym".
    Otóż podobnie jak Karta Ateńska czy Wenecka, aktem takim nie jest i być nie może, bowiem ani krakowska konferencja, ani żadna organizacja międzynarodowa czy stowarzyszenie uprawnień do stanowienia prawa nie posiadają. Znaczenie tamtych historycznych już dziś dokumentów i dokumentu krakowskiego polega przede wszystkim na sile oddziaływania moralnego, na pobudzeniu aktywności społecznej i jej kształtowaniu na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego.
    Niewątpliwą nowością Karty Krakowskiej jest jej interdyscyplinarny charakter, fakt, że ochrona dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego postrzegana jest w kontekście jego związków z krajobrazem naturalnym i kulturowym, terytorium i regionem, w których zostało wkomponowane ręką człowieka - twórcy, z drugiej zaś strony uwzględnia integralność architektury, jej wystroju i wyposażenia, także ruchomego, widząc je jako jednorodne dzieło sztuki.
    Po raz pierwszy też dokument tego typu dostrzega istotę nieuchronnych przemian, którym podlega dziedzictwo kulturowe i rolę interwencji podejmowanych w interesie utrzymania tego dziedzictwa, a także znaczenie, jakie należy nadać poszukiwaniom kierunków zrównoważonego rozwoju cywilizacji, dla którego dziedzictwo może być wykorzystane jako wartość fundamentalna.
    Ochrona naszego dziedzictwa kulturowego jest ideą słuszną i piękną zarazem. By jednak stała się realna, musi być podjęty ogromny ogólnospołeczny wysiłek, aby tę ideę wesprzeć świadomą i mądrze prowadzoną edukacją, sprawnym szkoleniem specjalistów i aby stworzyć prawne, ekonomiczne i organizacyjne zaplecze ochrony.

Fragmenty Karty Krakowskiej 2000

   Każda wspólnota, poprzez swą zbiorową pamięć i świadomość przeszłości jest odpowiedzialna za identyfikację oraz zarządzanie własnym dziedzictwem. Poszczególne elementy tego dziedzictwa są rozumiane jako nośniki wielu różnych wartości zmieniających się w czasie.
    Dziedzictwo nie może być zdefiniowane w jednoznaczny sposób. Można natomiast określić kryteria, na podstawie których dziedzictwo to jest identyfikowane.
    Pluralizm społeczeństwa polega na różnorodności koncepcji dziedzictwa podejmowanych przez całą wspólnotę; dlatego też narzędzia i metody stworzone dla właściwej jego ochrony powinny być przystosowywane do ewolucyjnego procesu ciągłych zmian, któremu to dziedzictwo podlega.
   Dziedzictwo architektoniczno - urbanistyczne i krajobrazowe oraz dzieła sztuki do niego przynależne są wynikiem identyfikacji związanej z różnymi wydarzeniami historycznymi i kontekstem społeczno - kulturowym. Naszym celem jest ochrona tego dziedzictwa. Ochrona może być realizowana poprzez wiele rodzajów interwencji, takich jak: prewencyjna konserwacja środowiska, doraźne utrzymywanie, naprawa, restauracja, renowacja, czy rehabilitacja (rewaloryzacja). Każda interwencja wiąże się z decyzjami, wyborem i odpowiedzialnością związaną z całością dziedzictwa, a także z tymi jego elementami, których znaczenie może być dziś nierozpoznane, ale które może być rozpoznane w przyszłości.
    Ochrona dziedzictwa architektoniczno - urbanistycznego jest realizowana przez projekt konserwatorski określający jej długoterminową strategię. "Projekt konserwatorski" powinien być oparty na szeregu odpowiednich rozwiązań technicznych i przygotowany w poznawczym procesie gromadzenia wiedzy i interpretacji budynku, zespołu, miasta czy miejsca, uwzględniając znajomość zarówno tradycyjnych jak i nowoczesnych materiałów, badania strukturalne, analizę pomiarową i graficzną oraz identyfikację znaczeń historycznych, artystycznych i społeczno - kulturowych.
    Karta zdecydowanie ostro ocenia rekonstrukcję budowli historycznych, nadając jej charakter wyjątkowy i uwarunkowany szczególnymi okolicznościami.
    Rekonstrukcja całego budynku zniszczonego przez konflikt zbrojny czy klęski żywiołowe jest do przyjęcia jedynie ze względu na wyjątkowe społeczne czy kulturowe motywacje związane z tożsamością całej wspólnoty.
    Historyczne miasta i wsie, powiązane z kontekstem terytorialnym stanowią znaczną część naszego uniwersalnego dziedzictwa i powinny być postrzegane jako całość utworzona z przestrzeni i struktur będących wynikiem aktywności człowieka, która pozostaje w ciągłym procesie ewolucji i zmian. Dotyczy to wszystkich epok historycznych i formacji społecznych i wymaga zintegrowanego procesu planowania, dysponującego szerokim wachlarzem różnorodnych działań.
    Krajobrazy jako dziedzictwo kulturowe odzwierciedlają permanentną interakcję zachodzącą w różnych formacjach kulturowych pomiędzy człowiekiem, naturą a środowiskiem fizycznym i są świadectwem ewolucyjnego związku jednostki i społeczności ze środowiskiem. W tym kontekście ich zachowanie, ochrona i rozwój koncentrują się na ludzkich i naturalnych cechach integrujących wartości kulturowe: materialne i niematerialne. Dlatego tak ważne jest, aby zrozumieć i szanować charakter krajobrazów, oraz by stosować odpowiednie prawa i normy w celu harmonizowania pożądanych kierunków rozwoju regionów z zasadniczymi wartościami dziedzictwa, zwłaszcza że w wielu społeczeństwach krajobrazy kulturowe są historycznie rezultatem urbanizacji obszarów i powstawania miast.
    Techniki konserwacji powinny być ściśle powiązane z interdyscyplinarnymi badaniami naukowymi nad materiałami i technologiami używanymi do budowy, naprawy czy restauracji dziedzictwa architektoniczno - urbanistycznego.
    Wszelkie nowe materiały i technologie powinny być rygorystycznie testowane, porównywane i dobrze rozpoznane przed zastosowaniem. Równocześnie, zastosowanie nowych technik in situ (w obiekcie) musi uwzględniać w pierwszym rzędzie dobro istniejącej substancji, a także stały monitoring uzyskiwanych wyników, tak aby można ocenić ich zachowanie się w czasie i możliwość potencjalnej odwracalności interwencji.
    Pluralizm wartości dziedzictwa i różnorodność interesów powodują konieczność istnienia takiej struktury komunikacji społecznej, która pozwala na udział w procesie planowania i zarządzania także mieszkańcom, a nie tylko specjalistom i administratorom. Społeczeństwa są odpowiedzialne za ustanowienie odpowiednich metod i struktur zapewniających udział osób indywidualnych i organizacji pozarządowych w procesie podejmowania decyzji.
    Szkolenie i edukacja w dziedzinie dziedzictwa kulturowego wymaga zaangażowania społecznego i integracji z narodowymi systemami edukacji na wszystkich poziomach.
    Szkolenie konserwatorów i restauratorów ma charakter interdyscyplinarny i musi dostarczyć im wiedzy i wykształcenia z zakresu historii sztuki architektury, technologii i technik konserwatorskich oraz materiałoznawstwa zabytkowego, które wraz z doświadczeniem i zdolnościami artystycznymi stanowią o jego kwalifikacjach i umiejętnościach.
    Zachowanie i ochrona dziedzictwa architektoniczno - urbanistycznego wymagają stworzenia lepszych warunków poprzez podejmowanie skutecznych działań prawnych i administracyjnych.

Fot. J. Zych